Heyelan (toprak kayması) ülkemizde sıklıkla görülen, zemin tabakalarının doğal faktörler veya insan yapımı müdahaleler nedeni ile yamaç aşağı kayarak hareket etmesi olayıdır. Heyelan afetinde bazen küçük, bazen de çok büyük kütleler hareket eder.
Toprak kayması ülkemizde pek de dikkate alınmayan bir afet gibi gözükse de yolların kapanmasına, yerleşim alanlarının toprak altında kalarak yok olmasına, dere ve kanalların akış yollarını kapatarak sel ve su basmalarına ve her şeyden önemlisi önemli miktarda can ve mal kaybına neden olur.
Toprak Kayması Nerelerde Yaşanır?
Yukarıdaki görselde genel olarak toprak kayması yaşanan topoğrafik yapılar ve durumlar gösterilmiştir. Heyelanın yaşandığı durumlar genel olarak aşağıda özetlenmiştir;
Toprak Kaymasının (Heyelan) Nedenleri Nelerdir?
Toprak kayması zemin özellikleri, doğal afetler gibi birçok etkene bağlı olup, günümüzde toprak kaymasının en önemli nedenlerinden biri de insan müdahaleleridir. Aşağıda heyelanı etkileyen en önemli kaynaklar sıralanmıştır;
Doğal Afetler
Deprem, sel gibi doğal afetler heyelan miktarını önemli oranda arttırır.
Zemin Özellikleri
Özellikle killi ve siltli zeminler sudan daha fazla etkilenen tipte zeminlerdir. Bu malzemelerde tabakalar arasına sızan su ile şişen ve taşıma kapasitesini kaybeden zemin daha fazla toprak kaymasına neden olurlar. Bu durumun aksine daha büyük daneli zeminler, kayalar ise suyun serbestçe akmasına (Drenaj) izin vererek yağmur ve kar suyundan daha az etkilenirler. Bu tür zeminlerin bulunduğu arazilerde toprak kayması daha azdır.
Toprak Eğimi
Arazi üzerindeki eğim, heyelan ve toprak kaymalarını tetikleyen en önemli etkenlerden biridir. Şevdeki (yamaç) eğim arttıkça özellikle yer çekimi etkisi ile toprak/kaya kütleleri daha kolay yer değiştirir. Karadeniz, Akdeniz ve Doğu Anadolu bölgeleri eğim ve yükseltinin fazla olması nedeniyle heyelanın diğer bölgelere göre daha fazla görüldüğü bölgelerimizdir. Bu durumun aksine İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Marmara bölgelerinde ise yeryüzünün daha az eğimli olması nedeniyle heyelana daha az rastlanır.
Yağış Miktarı
Yağmur ve kar heyelanın hem büyüklüğünü hem de miktarını arttıran önemli faktörlerdir. Yağmur ve kar suyu tabakaların içine sızarak zeminin (toprağın) ağırlığının büyük oranda artmasına neden olur. Heyelan toprağın ağırlığı ile doğru orantılı olduğu için yağışın ve toprağın içine sızan suyun artması kayma miktarını arttırır. Kılcal su malzemenin (zeminin) içsel sürtünmesini azaltarak danelerin birbirine tutunma kapasitesini düşürür. Ülkemizdeki heyelan olaylarının büyük bir kısmı nemin ve yağış miktarının fazla olduğu mevsimlerde oluşur.
Yerçekimi
Doğal etkenler, insan yapımı müdahaleler, zemin tipi heyelan miktarını arttıran veya azaltan unsurlardır. Yer çekimi ise toprak kaymasının ana nedenidir. Zayıflayan zeminde yamaç/şev üzerindeki kütleler yer çekimine bağlı olarak aşağıda çekilir. Çekim gücü toprağı yerinde tutan kuvvetleri (sürtünme/tutunma) aştığı anda heyelan meydana gelir.
Jeolojik Yapı ve Tabakaların Durumu
Zemin tabakalarının eğimin yönünde uzaması torak kaymasını arttıran bir durumdur.
İnsan Kaynaklı Müdahaleler
Yamaç üzerinde yapılar yapılması, yamacın önünün kazılması ve doğal jeolojik yapının bozulması toprak kaymasını tetikleyen başlıca nedenler arasında gelir. Kara ve demir yolu imalatları, tünel ve baraj yapım çalışmaları sırasında toprak kayması sıklıkla yaşanan bir durumdur.
Heyelandan Korunmanın Yolları
Toprak kayması olarak da ifade edilen heyelandan korunmanın en önemli yolu mühendislik anlamında tedbir almak ve konusunda uzman kişilerle çalışmaktır. Heyelandan korunmak için alınabilecek tedbirler aşağıda verilmiştir;
